توانبخشی ضایعات عصب یکی از مهمترین مواردی است که در صورت بروز آسیب عصب برای بیماران لحاظ میشود. شایعترین علت آسیب اعصاب محیطی، تصادف با وسیله نقلیه موتوری و ترومای نافذ، حوادث صنعتی و سقوط است. از تمام بیماران بستری شده در مرکز ترومای سطح یک، حدود 2-3 درصد آسیبهای محیطی دارند.
شایعترین عصب آسیبدیده در اندام فوقانی عصب رادیال است که اغلب در اثر شکستگی استخوان بازو آسیب میبیند. عصب اولنار دومین عصب آسیبدیده است که در اثر مشکلی در ناحیه آرنج آسیبدیده است. عصب مدیان کمترین آسیب را دارد و زمانی رخ میدهد که رادیوس یا اولنا در ساعد شکسته شود. آسیبهای عصب محیطی اندام تحتانی کمتر شایع است، اما گاهی اوقات یک آسیب در عصب سیاتیک با شکستگی لگن اتفاق میافتد. بهندرت اعصاب تیبیا و فمورال آسیب میبینند.
در زمان جنگ، آسیبهای اعصاب محیطی بسیار رایجتر است، و ما بیشتر دانش خود را در مورد آسیب، ترمیم و بهبودی ناشی از حوادثی که در جنگهای پس از جنگ جهانی دوم رخ میدهد، مدیون هستیم. در زمان صلح و زمان جنگ، آسیب به عصب محیطی در مردان جوان بین سنین 20 تا 25 سال رخ میدهد.
شایعترین علل آسیب اعصاب محیطی تصادفات وسایل نقلیه موتوری (46 درصد)، تصادفات موتورسیکلت (10 درصد) و تا حدی تصادفات عابر پیاده و جراحات ناشی از گلوله است. آسیبهای شبکه بازویی بهاحتمال زیاد به آسیبهای وسایل نقلیه موتوری و تصادفات موتورسیکلت مربوط میشود. آسیب به عصب محیطی اغلب با آسیبهای دیگر به سیستم عصبی مرکزی بدتر میشود. حدود 60 درصد از افرادی که آسیب عصبی محیطی دارند، آسیب مغزی تروماتیک نیز دارند.
آسیبهای عصب محیطی از اهمیت قابلتوجهی برخوردار هستند، زیرا در بهبود عملکرد و بازگشت تواناییهای کاری اختلال ایجاد میکنند و خطر عوارض ثانویه سقوط، شکستگی و آسیبهای دیگر را به همراه دارند.
اثرات ازدستدادن نورون بر عصب و عضله
هنگامی که عصب آسیب میبیند، یک فرایند انحطاط رخ میدهد. بدن عصب و آکسون بلند آن در اثر این نوع آسیب تغییر میکند. در محل آسیب مایعی از عصب نشت میکند و قسمتی از عصب که قطع شده است ورم میکند. رشتههای عصبی نیز ممکن است در نزدیکی محل آسیب تخریب شده و ممکن است تا چندین سانتیمتر گسترش یابد.
طبقهبندی آسیبهای بهمنظور انجام توانبخشی ضایعات عصب
چندین طبقهبندی از آسیبهای عصبی وجود دارد که شامل:
- آسیب به غلاف میلین یا عدم جریان خون به عصب وجود دارد که در عرض چند هفته یا چند ماه بهبودی عالی دارد.
- اختلال در خود رشتههای عصبی با پوششهای اطراف دستنخورده وجود دارد. بسته به فاصله تا عضله، ریکاوری خوبی وجود دارد.
- برخی از پوششهای عصبی مختل میشوند. بهبود در این شرایط کم است زیرا اعصاب بدون جراحی در جهت اشتباه رشد میکنند.
- اختلال در آکسونهای عصبی و برخی دیگر از پوششهای عصب وجود دارد. در این حالت معمولاً پاسخ به توانبخشی ضایعات عصب مثبت نیست مگر اینکه جراحی وجود داشته باشد.
- تمام عصب و پوششهای آن مختل میشوند. بدون جراحی هیچ شانسی برای بهبودی وجود ندارد و حتی ممکن است این کار نیز مؤثر نباشد.
روشهای توانبخشی ضایعات عصب
هدف از توانبخشی بیمار مبتلا به ضایعات عصبی دستیابی به بالاترین سطح ممکن از عملکرد در اجرای فعالیتهای زندگی روزمره و بهبود کیفیت زندگی است:
بازیابی حرکات مفاصل هم در ستون فقرات و هم در اندامهای فوقانی و تحتانی
این هدف با انجام تمریناتی که به نفع حرکات مکرر مفاصل بدن است به دست میآید. در صورت امکان از طریق حرکت ارادی انجام شده توسط فرد (بهعنوانمثال خم شدن – کشش مفاصل دست) یا در مواردی که حرکت ارادی به طور کامل یا جزئی وجود ندارد، از طریق مداخله دستی فیزیوتراپیست یا تجهیزاتی که به خود حرکت کمک میکنند. (بهعنوانمثال، تجهیزات تکنولوژیکی روباتیک که اندام فوقانی یا تحتانی را در حرکت هدایت میکند.)
بازیابی قدرت عضلانی هم در سطح تنه و هم در اندام فوقانی و تحتانی
تمریناتی که در آن بیمار گروههای مختلف عضلانی را بر اساس برنامهریزی فعال میکند. این تمرینات را میتوان مستقیماً توسط بیمار با بدن آزاد و یا با استفاده از وزنهها انجام داد. همچنین میتوان آنها را توسط فیزیوتراپیست یا با تجهیزاتی که قابل تنظیم با مقاومتهای انتخابی هستند هدایت و کنترل کرد (تجهیزات بدنسازی مانند پرس پا یا شانه، ارکولینا یا دستگاه با کابلهای متقاطع و …).
فعالیت تقویت عضلانی هم برای گروههای عضلانی ضعیف شده در اثر آسیب نخاعی و هم برای ساختارهای بدنی که تحتتأثیر آسیب قرار نگرفتهاند، اما کمتر مورداستفاده قرار گرفتهاند یا برای کاهش عملکرد سایر گروههای عضلانی، مناسب هستند. (بهعنوانمثال عضلات فوقانی).
تحریک الکتریکی
ماهیچهها را نیز میتوان با استفاده از دستگاه تحریک الکتریکی، فعال و تقویت کرد. این روش یک فناوری است که شامل اعمال میدان الکتریکی بر روی سطح بدن (با استفاده از الکترودهای چسبنده روی پوست) است تا باعث انقباض کنترلشده عضلات سطحی، بلافاصله در زیر ناحیه پوست تحریکشده شود. انقباض عضلانی را میتوان مستقیماً توسط برنامهای تنظیم کرد که پارامترهای شدت و مدت تحریک الکتریکی را تعیین میکند.
بیشتر بخوانید: شاک ویو تراپی و کاربردهای آن
توانبخشی ضایعات عصب با کنترل درد
درد را میتوان با استفاده از تجهیزاتی که قادر به ایجاد “حساسیتزدایی” در ناحیه پوست تحت درمان هستند کاهش داد. این دستگاهها میتوانند جریانهای الکتریکی (TENS: تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست) یا ارتعاشات و ضربههای کوبهای را بر روی بدن ارسال کنند. ارزیابی پزشکی در استفاده از ابزارهای فیزیکی مانند جریان الکتریکی بر روی سطح بدن افراد مبتلا به ضایعه نخاعی بسیار مهم است، زیرا میدانهای الکتریکی میتوانند باعث گرمشدن پوست در معرض تحریک شوند. اگر حساسیت پوستی بیمار به گرما کاهشیافته باشد، ممکن است احساس گرمای بیش از حد نداشته باشد و ممکن است سوختگی ایجاد شود.
بازیابی تعادل
ازدستدادن قدرت و حساسیت میتواند باعث کاهش توانایی تعادل در وضعیت عمودی و گاهی حتی در حالت نشسته شود. این عملکرد نتیجه یک سیستم پیچیده متعادل از خود تنظیمی فعالیت ماهیچههای ستون فقرات و اندام است که عملکردهای متضاد انجام میدهد و ارتباط نزدیکی با درک محرکهایی پوست، مفاصل، تاندونها و عضلات دارد. بهبود کنترل تعادل از بازیابی تدریجی قدرت و حساسیت ناشی میشود. این تمرینات را میتوان در تخت درمانی با فیزیوتراپیست که از بیمار درخواست میکند تا موقعیتهای اشتباه تنه یا اندامها را اصلاح کند، انجام داد. یا در مقابل آینه بهطوریکه بیمار دید مستقیمی از وضعیت خود داشته باشد.
ریکاوری راهرفتن
برای برخی از بیماران تمریناتی را برای دستیابی به بالاترین سطح ممکن از راهرفتن، میتوان انجام داد. این عملکرد را میتوان هم در استقلال کامل و هم با استفاده از ارتز (وسایلی که موقعیت اندام تحتانی را اصلاح میکند و میتواند از لگن به پا یا فقط از ران به پایین یا فقط به ساق پا و پا اعمال شود) انجام داد. در نهایت نیز میتوان از وسایل کمکی استفاده کرد. (وسایلی که بهعنوانمثال امکان راهرفتن را حتی با اندامهای فوقانی مانند واکر یا چوب و عصا فراهم میکنند).
تمرین پیادهروی بهمنظور بررسی صحیح حرکت اندام تحتانی و کل بدن و همچنین ایمنی در جلوگیری از سقوط انجام میشود. به همین دلیل در ابتدا با استفاده از میلههای موازی یا مسیرهای از پیش تعیین شده یا تردمیل انجام میشود. در مرحله پیشرفتهتر میتوان آن را در خارج از محیط بخش توانبخشی نیز انجام داد.
در دهههای اخیر، ابزارهای فن آوری مورداستفاده قرار گرفتهاند که با حمایت از بدن با سیستمهای مهار در سطح تنه و لگن (سیستمهایی که بهاصطلاح، توانایی مستقلی برای حفظ وضعیت عمودی داشته باشند) راهرفتن را امکانپذیر میکنند.
توانبخشی ضایعات عصب با ویلچر
بیمارانی که قادر به حفظ وضعیت صحیح و ایمن برای راهرفتن نیستند، آموزش استفاده از ویلچر را دارند تا بتوانند در داخل یا خارج از خانه حرکت کنند. دوره آموزشی استفاده از ویلچر ابتدا تعریف مناسب وضعیت نشستن را با تکنسینهای متخصص ارائه میدهد.
بیشتر بخوانید: فلج مغزی چیست و چه درمانهایی برای آن وجود دارد؟
کاردرمانی برای انجام فعالیتهای روزمره زندگی
اولین مراحل زندگی پس از ضایعه نخاعی میتواند فرد را در انجام فعالیتهای روزانه مانند بهداشت فردی، لباس پوشیدن، تغذیه نیازمند کمکهای فراوان کند. درمان توانبخشی بیمار مبتلا به ضایعات نخاعی شامل دستیابی به حداکثر استقلال از طریق آموزش در اجرای این فعالیتها با استفاده از ریکاوری حرکتی و از طریق شناسایی صحیح ابزارها است. (مانند استفاده از کارد و چنگال مناسب برای بریدن و آوردن غذا به دهان یا وسایل کمکی خاص برای پوشیدن جوراب و شلوار).
برای انجام این کارها در خانه نیز لازم است که محیط خانه را تطبیق دهید، بهطوریکه وسایل کمکی مانند نرده دستی برای تکیه دادن برای حرکت از حالت نشسته به ایستاده در حمام نصب شود.
مکانیسمهای بازیابی در توانبخشی ضایعات عصب
راههای مختلفی وجود دارد که عصب پس از آسیب میتواند بهبود یابد. در اعصاب حرکتی، بهبود بلوک هدایت در محل آسیب ممکن است به بازیابی قدرت عضلات منجر شود. این نوع تفکیک بلوک رسانایی، اولین مکانیسمی است که باعث بهبود قدرت عضلانی پس از آسیب عصبی میشود. این بهبودی نسبتاً سریع اتفاق میافتد. اما باتوجهبه اینکه چه مقدار از پوشش میلین عضلات از بین رفته است، ممکن است چندین ماه طول بکشد.
پس از چند هفته بهبودی، فیبرهای عضلانی بزرگ میشوند. این باعث افزایش بیشتر قدرت عضلانی میشود. در بیمارانی که صدمات جزئی به عصب دارند، مشخص نیست که تغییرات عصبی بهتنهایی چقدر به افزایش قدرت در حضور برخی ازدستدادنهای عصبی کمک میکند. کارکردن فیبرهای عضلانی موجود در محل آسیبهای عصبی جزئی باعث بزرگشدن فیبرهای عضلانی و افزایش قدرت عضلانی میشود.