سکته مغزی (آپوپلکسی) یک اختلال گردش خون ناگهانی در مغز است. نیاز به مراقبتهای پزشکی دارد. در غیر این صورت، آنقدر سلولهای مغزی میمیرند که بیمار دچار آسیب دائمی مانند فلج یا اختلالات گفتاری میشود و یا حتی میمیرد. سکته مغزی یک بیماری مغزی است که در آن اختلال در جریان خون منجر به نارسایی ناگهانی برخی از مناطق مغز میشود. اختلال حاد گردش خون مغز باعث میشود که سلولهای مغز اکسیژن و مواد مغذی بسیار کمی دریافت کنند. در این مقاله به بررسی این بیماری و روشهای درمان سکته مغزی میپردازیم.
علت سکته مغزی ایسکمیک
در بیشتر موارد اختلالات گردش خون در مغز باعث سکته مغزی (سکته مغزی ایسکمیک) میشود. اختلال گردش خون به دلیل لخته شدن خون یا به دلیل سخت شدن شریانها (تصلب شرایین) رخ میدهد. تغییرات در عروق کوچک مغز، باریک شدن رگهای تأمینکننده مغز یا فیبریلاسیون دهلیزی در قلب میتواند منجر به انسداد عروق در مغز شود. در نتیجه برخی از نواحی مغز بهاندازه کافی اکسیژن ندارند. سکتههای مغزی ناشی از جریان ناکافی خون حدود 80 درصد از سکتههای مغزی را تشکیل میدهند.
سکته هموراژیک ناشی از خونریزی مغزی
حدود 20 درصد از سکتههای مغزی به دلیل خونریزی مغزی (سکته مغزی هموراژیک) است. خونریزی مغزی به طور مستقیم به قسمت آسیبدیده مغز آسیب میرساند. کبودی همچنین میتواند به بافت سالم مغز فشار وارد کند و به آن آسیب برساند.
سکته مغزی در بزرگسالان جوان
خطر سکته مغزی با افزایش سن افزایش مییابد، اما تعداد افراد مبتلا نیز هرسال افزایش مییابد. دلیل سکته مغزی در بزرگسالان چاقی، افزایش سطح چربی خون، فشارخون بالا، دیابت، ورزش نکردن است.
سکته مغزی در کودکان
کودکان همچنین گاهی اوقات دچار سکته مغزی میشوند. حتی نوزادان متولد نشده در رحم. علل احتمالی سکته مغزی در کودکان عبارتاند از اختلالات انعقادی، بیماریهای قلبی و عروقی. گاهی اوقات یک بیماری عفونی باعث سکته مغزی در کودکان میشود. تعداد مشخصی از کودکان و نوجوانان مبتلا به آپوپلکسی وجود ندارد. تشخیص سکته مغزی در کودکان دشوارتر است. دلیل آن این است که مغز هنوز بالغ نشده است و سکته مغزی در کودکان اغلب ماهها یا سالها بعد آشکار میشود.
سکته مغزی چگونه رخ میدهد؟
پزشکان بین علل مختلف سکته مغزی تفاوت قائل میشوند دو مورد از شایعترین آنها کاهش جریان خون (سکته مغزی ایسکمیک) و خونریزی مغزی (سکته مغزی هموراژیک) است. در زیر به بررسی سایر عواملی که منجر به سکته مغزی میشوند میپردازیم.
کاهش جریان خون
کاهش حاد یا ناکافی جریان خون (ایسکمی) در مناطق خاصی از مغز شایعترین علت سکته مغزی است. این عامل حدود 80 درصد از تمام موارد است. دلایل مختلفی وجود دارد که چرا جریان خون در نواحی خاصی از مغز وجود ندارد. مهمترین آنها عبارتاند از:
لخته خون
لخته خون رگ مغزی را مسدود میکند و در نتیجه جریان خون و اکسیژن به ناحیه مغز را قطع میکند.
کلسیفیکاسیون رگهای خونی (تصلب شرایین)
عروق مغزی یا رگهای تأمینکننده مغز در گردن (مانند شریان کاروتید) کلسیفیه میشوند. یعنی رسوبات روی دیواره داخلی، عروق را بیشتر و بیشتر باریک میکنند یا حتی آنها را کاملاً مسدود میکنند. سپس ناحیه مغزی که باید تغذیه شود، خون و اکسیژن بسیار کمی دریافت میکند.
خونریزی مغزی
حدود 20 درصد از سکتههای مغزی ناشی از خونریزی در سر است. سکته مغزی ناشی از چنین خونریزی مغزی توسط پزشکان سکته هموراژیک نیز نامیده میشود. خونریزی در نقاط مختلف رخ میدهد. نقاطی که خونریزی در آنها اتفاق میافتاد عبارتاند از؛
خونریزی در مغز
یک رگ به طور ناگهانی به طور مستقیم در مغز پاره میشود و خون به بافت مغز اطراف نشت میکند. محرک خونریزی داخل مغزی معمولاً فشارخون بالا است. سایر شرایط پزشکی، سوءمصرف مواد مخدر و پارگی یک ناهنجاری مادرزادی عروقی (مانند آنوریسم) در مغز نیز میتواند باعث خونریزی در مغز شود. گاهی اوقات علت نامشخص باقی میماند.
خونریزی بین مننژها
سکته مغزی در اثر خونریزی در زیر عنکبوتیه ایجاد میشود. این فضای پر از مایع مغزی و به شکل شکاف بین مننژ میانی (عنکبوتیه) و مننژ داخلی (پیامتر) است که همراه با مننژهای سخت خارجی (دورا ماتر) مغز را در بر میگیرند. علت چنین خونریزی زیر عنکبوتیه معمولاً آنوریسمی است که خودبهخود پاره شده است.
سایر علتهای نادر سکته مغزی
دلایل دیگری به جز کاهش جریان خون یا خونریزی مغزی برای سکته مغزی بهخصوص در افراد جوانتر وجود دارد. در برخی از بیماران، سکته مغزی به دلیل التهاب دیواره عروق (واسکولیت) است. چنین التهاب عروقی در زمینه بیماریهای خودایمنی مانند آرتریت تاکایاسو، بیماری بهجت و لوپوس اریتماتوز سیستمیک رخ میدهد.
سکته مغزی چگونه تشخیص داده میشود؟
تست FAST روشی سریع و آسان برای بررسی سکته مغزی است. تست سکته مغزی به شرح زیر عمل میکند:
F برای صورت
در این معاینه پزشک از بیمار میخواهد لبخند بزند. اگر صورت ازیکطرف انحراف داشته باشد، این نشاندهنده همی پلژی در نتیجه سکته مغزی است.
A برای بازوها
از بیمار بخواهید همزمان با چرخاندن کف دستها به سمت جلو، بازوهای خود را به جلو دراز کند. اگر او در انجام این کار مشکل دارد، احتمالاً به دلیل فلج جزئی یک طرف بدنش در نتیجه سکته مغزی است.
S برای گفتار
از بیمار بخواهید یک جمله ساده را تکرار کند. اگر نتواند این کار را انجام دهد یا صدایش درهم به نظر میرسد، احتمالاً در اثر سکته مغزی، اختلال گفتاری وجود دارد. همچنین پزشک هوشیاری، فشارخون و ضربان قلب بیمار را از جمله موارد دیگر بررسی میکند.
T برای زمان
در صورت مشاهده علائم سکته مغزی هر چه سریعتر باید بیمار را به مراکز درمانی برسانید. زمان طلایی در درمان سکته مغزی بسیار اهمیت دارد. بیمار هر چه سریعتر درمان شود احتمال کاهش عوارض ناشی از سکته وجود دارد.
پزشک بلافاصله یک توموگرافی کامپیوتری سر تجویز میکند. معاینه سی تی اغلب با نمایش عروقی (سی تی آنژیوگرافی) یا اندازهگیری جریان خون (سی تی پرفیوژن) تکمیل میشود. تصاویر از داخل جمجمه نشان میدهد که آیا انسداد عروقی یا خونریزی مغزی دلیل سکته مغزی است یا خیر. علاوه بر این میتوان محل و وسعت آن را نیز مشخص کرد.
گاهی اوقات پزشک بهجای توموگرافی کامپیوتری از تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) استفاده میکند. در برخی از بیماران، پزشک معاینه اشعه ایکس جداگانه از عروق (آنژیوگرافی) انجام میدهد. برای مثال، نمایش عروق برای تشخیص ناهنجاریهای عروقی (مانند آنوریسم) یا نشتهای عروقی مهم است.
کمکهای اولیه برای درمان سکته مغزی
اگر مشکوک به سکته مغزی هستید، باید سریعاً با اورژانس تماس بگیرید. تا زمانی که اورژانس برسد، باید بیمار را آرام کنید. اگر بیمار لباس تنگ دارد آن را در بیاورید. بهخاطر داشته باشید که به او چیزی برای خوردن و آشامیدن نباید بدهید. اگر بیمار بیهوش است اما نفس میکشد، باید او را در وضعیت بهبودی (به سمت فلج) قرار دهید. به طور منظم تنفس و نبض او را چک کنید. اگر هیچ نشانهای از تنفس مشاهده نکردید، باید بلافاصله فرد مبتلا را به پشت بچرخانید و احیای قلبی ریوی (ماساژ فشار قلب و احتمالاً احیای دهانبهدهان) را شروع کنید.
درمان سکته مغزی
درمان پزشکی سکته مغزی حاد شامل نظارت بر عملکردهای حیاتی و سایر پارامترهای مهم و تثبیت آنها در صورت لزوم است. این عملکردها شامل تنفس، فشارخون، ضربان قلب، قند خون، دمای بدن، عملکرد مغز و کلیه است.
درمان سکته مغزی ایسکمیک
اکثر انفارکتوسهای مغزی (سکتههای مغزی ایسکمیک) در نتیجه لخته شدن خون و مسدود شدن رگ در مغز ایجاد میشود. این مشکل باید دراسرعوقت از بین برود تا جریان خون در ناحیه مربوطه مغز بازیابی شود و سلولهای عصبی از تخریب نجات پیدا کنند. لخته خون را میتوان با دارو حل کرد (درمان ترومبولیز) یا بهصورت مکانیکی (ترومبکتومی) برداشت. هر دو روش را میتوان با یکدیگر ترکیب کرد.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره نوار عصب و عضله تهران
ترومبولیز برای درمان سکته مغزی
در این روش، بیماری که دچار سکته مغزی شده است، دارویی دریافت میکند که لختههای خون (ترومبولیتیک) را از طریق انفوزیون در ورید حل میکند. یک ماده فعال خاص، آنزیمی را در بدن فعال میکند که لختههای خون را تجزیه میکند. این شکل از درمان لیز تا 4.5 ساعت پس از انفارکتوس مغزی نتیجهبخش است. این همان زمان طلایی است که در بخش قبلی به آن اشاره کردیم.
هرچه پزشکان زودتر لیز را در این بازه زمانی شروع کنند، شانس موفقیت بیشتر است. اگر بیش از 4.5 ساعت گذشته باشد، لخته بهسختی میتواند با دارو حل شود. درمان لیز نباید در صورت سکته مغزی ناشی از خونریزی مغزی انجام شود. چرا که معمولاً خونریزی را بدتر میکند. لیز درمانی نیز در برخی شرایط دیگر توصیه نمیشود بهویژه در مورد فشارخون بالا غیرقابلکنترل.
علاوه بر درمان لیز سیستمیک، لیز موضعی (ترومبولیز داخل شریانی) نیز وجود دارد. این کار با استفاده از یک کاتتر انجام میشود که پزشک آن را از طریق شریان به محل انسداد عروق در مغز فشار میدهد و در آنجا مستقیماً داروی حلکننده لخته را تزریق میکند. لیز درمانی موضعی تنها در موارد بسیار خاص برای مثال در مورد انفارکتوس ساقه مغز مناسب است.
ترومبکتومی برای درمان سکته مغزی
شکل دیگری از درمان این عارضه مبتنی بر حذف مکانیکی لخته خون است. در روشی که بهعنوان ترومبکتومی شناخته میشود، پزشک یک کاتتر نازک را تحت کنترل اشعه ایکس از طریق یک سرخرگ در کشاله ران به سمت لخته در مغز هل میدهد. سپس لخته را با ابزارهای خاصی که وجود دارد، حذف میکنند.
ترکیبی از ترومبولیز و ترومبکتومی
همچنین میتوان هر دو روش را با هم ترکیب کرد. حل کردن لخته خون در مغز با دارو (ترومبولیز) و برداشتن مکانیکی لخته با استفاده از کاتتر (ترومبکتومی).
درمان سکته مغزی هموراژیک
اگر خونریزی جزئی مغزی محرک سکته باشد، درمان محافظهکارانه سکته معمولاً کافی است. استراحت مطلق باید رعایت شود و از تمام فعالیتهایی که باعث افزایش فشار در سر میشود باید خودداری شود. همچنین نظارت بر فشارخون و درمان آن در صورت لزوم بسیار مهم است. اگر فشار بیش از حد بالا باشد، خونریزی افزایش مییابد، درحالیکه اگر خیلی کم باشد، میتواند منجر به جریان ناکافی خون به بافت مغز شود.
بیشتر بخوانید: توانبخشی سکته مغزی شرق تهران و خدمات مطلوب
جراحی برای سکته مغزی
برای خونریزی در مغز که گستردهتر است و خودبهخود متوقف نمیشود، معمولاً جراحی لازم است. تصمیم برای انجام عمل به عوامل مختلفی مانند محل و اندازه خونریزی، سن و وضعیت عمومی بیمار و هرگونه بیماری همراه بستگی دارد. در حین عمل، پزشک جمجمه را باز میکند تا ترشح خون (تخلیه خون) را خارج کند و منبع خونریزی را تاحدامکان ببندد.
درمان افزایش فشار داخل جمجمه
در یک انفارکتوس مغزی بسیار بزرگ، مغز اغلب متورم میشود (ادم مغزی). به دلیل اینکه فضای جمجمه استخوانی محدود است، فشار داخل جمجمه افزایش مییابد. این عارضه به نوبه خود بافت عصبی را فشرده میکند و به طور غیر قابل برگشتی به آن آسیب میرساند. در برخی موارد، پزشکان به طور موقت بخشی از استخوان جمجمه را که بعداً جایگزین میکنند، برمیدارند (کرانیوتومی تسکیندهنده). پاکسازی یا ازبینبردن ترشح خون در خونریزی مغزی نیز باعث کاهش فشار در جمجمه میشود.
درمان اسپاسم عروقی (وازو اسپاسم)
درصورتیکه سکته مغزی ناشی از خونریزی بین مننژها (خونریزی زیر اکنوئیدی) باشد، خطر انقباض عروق بهصورت اسپاسم وجود دارد. به دلیل این اسپاسمهای عروقی (وازواسپاسم)، بافت مغز دیگر خون کافی را تأمین نمیکند. سپس، علاوه بر این، یک سکته مغزی ایسکمیک رخ میدهد؛ بنابراین اسپاسم عروقی باید با دارو درمان شود.
توانبخشی سکته مغزی
هدف از توانبخشی پزشکی پس از سکته مغزی کمک به بیمار برای بازگشت به محیط اجتماعی و احتمالاً حرفهای قبلی خود است. برای این منظور، متخصصان پزشکی سعی میکنند محدودیتهای عملکردی مانند فلج، اختلالات زبانی و گفتاری یا اختلالات بینایی را برای مثال با روشهای آموزشی مناسب کاهش دهند. علاوه بر این، توانبخشی پس از سکته مغزی باید بیمار را قادر سازد تا زندگی روزمره خود را تاحدامکان مدیریت کند. این کارها شامل شستن خود، لباس پوشیدن یا تهیه یک وعده غذایی است. گاهی محدودیتهای فیزیکی (مانند فلج دست) وجود دارد که گرفتن یا حرکات خاصی را دشوار یا غیرممکن میکند.
آنچه در مقاله درمان سکته مغزی گذشت
بهطورکلی، آسیب مغزی ناشی از سکته مغزی شدیدتر است، هر چه رگ خونی آسیبدیده مسدود و یا پاره شده بزرگتر باشد. در مناطق بهویژه حساس مغز مانند ساقه مغز، حتی آسیب جزئی میتواند تأثیر مخربی داشته باشد و برایناساس امید به زندگی را کاهش دهد. سکته مغزی یکی از شایعترین علل مرگومیر در کنار حملات قلبی و سرطان است. اما درمان بهموقع میتواند خطر مرگ و آسیبهای بعد از آن را کاهش دهد، درمان این عارضه باتوجهبه نوع آن متفاوت است که در این مقاله به طور کامل به آن پرداخته شد.