ضربه مغزی نوعی آسیب مغزی تروماتیک (TBI) است، که بر عملکرد مغز تأثیر منفی می‌گذارد. آثار منفی ضربه مغزی بر فعالیت مغز معمولا موقتی است. ضربه مغزی ممکن است باعث سردرد، مشکل در تمرکز، اختلال حافظه، مشکل در حفظ تعادل در حین راه رفتن، سرگیجه، مشکلات گفتاری و عدم هماهنگی حرکات بدن شود. در این مطلب به توانبخشی ضربه مغزی می‌پردازیم.
ضربه مغزی معمولاً در اثر ضربه به سر ایجاد می‌شود. تکان شدید سر، گردن و قسمت بالایی بدن نیز ممکن است باعث وارد شدن آسیب به مغز شود.
اگر شدت ضربه بسیار شدید باشد، یا اگر آسیب به قسمت خاصی از مغز وارد شود، ممکن است هوشیاری فرد از دست برود. با این حال در بیشتر موارد، هوشیاری پس از ضربه مغزی حفظ می‌شود.
شایع‌ترین علت ضربه مغزی، سقوط و زمین خوردن است. کسانی که ورزش‌های پر برخوردی مانند: فوتبال و راگبی انجام می‌دهند، در معرض خطر بیشتری برای ضربه مغزی هستند. بیشتر کسانی که دچار ضربه مغزی می‌شوند، پس از درمان به طور کامل بهبود می‌یابند.
با گذشت چند روز از واردن شدن ضربه به سر و استراحت کردن، علائم ضربه مغزی ناپدید می‌شوند. با این حال ممکن است علائم در برخی از بیماران تا مدت‌ها باقی بمانند. بعضی دیگر از بیماران هم پس از ضربه مغزی دچار عوارض دائمی می‌شوند. این دسته از بیماران از توانبخشی ضربه مغزی سود می‌برند.
توانبخشی ضربه مغزی، براساس نیازهای خاص هر بیمار طراحی می‌شود، و ممکن است شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی باشد. بعضی از بیماران ممکن است تنها به یکی از این درمان‌ها نیاز داشته باشند و برخی از بیماران هم ممکن است از هر سه این درمان‌ها سود ببرند.
ضربه مغزی چیست؟
ضربه مغزی، در واقع نوعی آُسیب خفیف به مغز است، که بیشتر در اثر وارد شدن ضربه به سر ایجاد می‌شود. هرگونه ضربه‌ای که باعث جابه‌جایی مغز در داخل جمجمه شود، می‌تواند باعث آسیب به مغز شود.
ناتوانی‌هایی که به دنبال ضربه مغزی ایجاد می‌شوند، در 5 گروه اصلی جای می‌گیرند:
- فلج اندام‌ها، یا بروز مشکلاتی در کنترل حرکات بدن، مانند ناتوانی در راه رفتن، مشکل در حفظ تعادل و یا اختلالات بلع
- اختلالات حسی (مانند توانایی در درک احساسات مانند حس لامسه، درد، گرما و سرما و یا وضعیت بدن).
- اشکال در گفتار و یا درک صحبت‌های دیگران
- مشکلات حافظه و اختلالات شناختی
- اختلالات عاطفی و روانپزشکی
ضربه مغزی معمولاً تهدید کننده حیات نیست، اما می‌تواند علائم جدی ایجاد کند که نیاز به مراقبت پزشکی دارند. درمان ممکن است شامل استراحت، اجتناب از انجام برخی فعالیت‌های خاص و استفاده از داروهای مسکن برای کنترل سردرد و درد گردن باشد.
برخی از بیماران که با درمان‌های بالا بهبود نمی‌یابند، نیاز به توانبخشی ضربه مغزی پیدا می‌کنند. توانبخشی ضربه مغزی می‌تواند به بهبودی درصد زیادی از بیماران کمک کند.
علائم ضربه مغزی
علائم ضربه مغزی به شدت و محل آسیب بستگی دارد. توجه داشته باشید، که بیهوش نشدن، به معنای عدم ضربه مغزی نیست. در واقع در بسیاری از مواقع، ضربه مغزی باعث اختلال هوشیاری نمی‌شود.
از علائم شایع ضربه مغزی، می‌توان موارد زیر را نام برد:
- گیجی
- سرگیجه
- سردرد، گردن درد
- مشکل در تمرکز
- عدم تعادل
- از دست دادن حافظه
- مشکل در درک صحبت‌های دیگران
- احساس خستگی
- مشکلات خواب
- مشکل در سازماندهی و برنامه ریزی
- تاری دید و یا دوبینی
- خستگی و ناراحتی چشم
اگر مشکوک هستید که ممکن است شما یا یکی از عزیزانتان دچار ضربه مغزی شده باشد، حتما در سریع‌ترین زمان ممکن به پزشک مراجعه کنید. ارزیابی شدت آسیب در همان ساعات اولیه بسیار مهم است.
ضربه مغزی ممکن است با آسیب به ستون فقرات همراه باشد. اگر فکر می کنید فردی دچار آسیب به گردن یا کمر شده است، از حرکت دادن او خودداری کنید و برای کمک با آمبولانس تماس بگیرید. اگر حتماً باید فرد بیمار را جابجا کنید، این کار را با دقت انجام دهید. در این مواقع باید سعی کنید گردن و پشت بیمار تا حد امکان ثابت و بی‌حرکت باقی بماند. این کار از آسیب بیشتر به ستون فقرات جلوگیری می‌کند.
اگر علائم زیر در فردی مشاهده شود، که دچار ضربه به سر شده است، باید فورا با اورژانس تماس بگیرید:
- لکنت زبان
- اختلالا هوشیاری
- تشنج
- استفراغ مداوم
علت ضربه مغزی چیست؟
مغز ما در یک مایع ژله مانند در داخل جمجمه شناور است. این مایع، مایع مغزی نخاعی (CSF) نامیده می‌شود. صدمات وارده به سر باعث می‌شود، که مغز و غشای اطراف آن (مننژ) به جمجمه برخورد کنند. این ضربه می تواند به بافت‌های مغز آسیب برساند و حتی باعث نشت CSF شود.
علل شایع ضربه مغزی عبارت‌اند از:
- افتادن و سقوط کردن
- ضربه به سر (مخصوصاً هنگام ورزش‌های پربرخوردی مانند فوتبال)
- تصادف رانندگی
- قرار گرفتن در معرض انفجار
در صدمات شدید، بخشی از جمجمه ممکن است شکسته شود. شکستگی‌های جمجمه می‌توانند باعث شوند که لبه‌های ناهموار استخوان‌های شکسته، وارد مغز شده و به مغز آسیب برسانند.
تشخیص ضربه مغزی
پزشک ابتدا علائم شما را بررسی کرده و در رابطه با علت حادثه از شما سوالاتی خواهد پرسید. سپس پزشک یک معاینه فیزیکی کامل انجام می‌دهد، که شامل بررسی وضعیت تعادل و بینایی می‌شود. بررسی تغییرات در اندازه مردمک‌ها، حرکات چشم و حساسیت به نور، مواردی هستند که پزشک به آن‌ها توجه می‌کند.
در صورت بروز عوارض یا علائم جدی، پزشک ممکن است برای بررسی شدت و محل دقیق آسیب، MRI یا سی تی اسکن درخواست کند.
اگر به دنبال ضربه مغزی دچار تشنج شدید، پزشک ممکن است یک الکتروانسفالوگرام (نوار مغز) هم درخواست کند.
توانبخشی ضربه مغزی چیست؟
توانبخشی ضربه مغزی، شامل مجموعه اقداماتی است که برای بهبودی و افزایش کیفیت زندگی بیمارانی که دچار ضربه مغزی شده‌اند، انجام می‌شود.
توابنخشی ضربه مغزی یک کار تیمی است و باید با همکاری پزشک، فیزیوتراپیست، کاردرمانگر، گفتاردرمانگر، روانشناس و مددکار اجتماعی انجام شود.
توانبخشی ضربه مغزی به چه کسانی توصیه می‌شود؟
در اغلب موارد، تنها کاری که باید برای بهبودی از علائم ضربه مغزی انجام داد، استراحت جسمی و ذهنی است. حدود 75 تا 85 درصد از بزرگسالانی که دچار ضربه مغزی می‌شوند، بعد از گذشت 10 تا 14 روز، به بهبودی کامل می‌رسند. این مدت زمان برای کودکان حدود 4 هفته است. ممکن است پزشک به شما توصیه کند در این مدت به سر کار یا مدرسه و دانشگاه نروید و ورزش را موقتا کنار بگذارید.
اگر با گذشت این مدت همچنان علائم باقی بماند، می‌توان از فیزیوتراپی و سایر روش‌های توانبخشی کمک گرفت.
تیم توانبخشی ضربه مغزی متشکل از چه افرادی است؟
همانطور که گفتیم، توانبخشی ضربه مغزی یک کار گروهی است، و نیاز به همکاری میان رشته‌ای دارد:
- پزشک متخصص مغز و اعصاب
- فیزیوتراپیست
- کاردرمانگر
- گفتاردرمانگر و آسیب‌شناسان زبان و گفتار
- متخصص تغذیه
- مددکار اجتماعی
- روانشناس
- پرستار
در توانبخشی ضربه مغزی چه اهدافی دنبال می‌شود؟
اهداف و اجزاء توانبخشی در هر بیماری متفاوت است. به طور کلی در یک برنامه توانبخشی استاندارد، اهداف زیر دنبال می‌شود:
- درمان بیماری زمینه‌ای و پیشگیری از بروز عوارض بیشتر
- درمان ناتوانی و کمک به بهبود عملکرد بیمار
- تهیه ابزارهای تطبیقی و تغییر محیط زندگی
- آموزش به بیمار و خانواده‌ی او و کمک به آن‌ها برای سازگاری با تغییرات
فیزیوتراپی چگونه می‌تواند به بهبود ضربه مغزی کمک کند؟
یکی از اجزای اصلی توابنخشی ضربه مغزی، فیزیوتراپی است. فیزیوتراپی هم به ورزشکاران حرفه‌ای و هم به سایر افراد کمک می‌کند، تا مسیر بهبودی از ضربه مغزی را با سرعت بیشتری طی کنند. فیزیوتراپی اغلب همراه با سایر درمان‌ها، مانند: کاردرمانی ارائه می‌شود.
کمک به حفظ تعادل و هماهنگی حرکات بدن، کمک به درمان اختلالات بینایی ناشی از ضربه مغزی در مراحل اولیه و درمان گردن درد، کمر درد و سردرد، مشکلاتی هستند، که فیزیوتراپی می‌تواند به درمان آن‌ها کمک کند.
فیزیوتراپی گردن
آسیبی که باعث ضربه مغزی می‌شود، در اغلب موارد، گردن را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. برای محافظت بیشتر از سر، گردن قبل، در حین یا بعد از ضربه مغزی، منقبض و سفت می‌شود. این اتفاق می‌تواند منجر به گردن درد یا درد مزمن در ناحیه شانه‌ها شود.
در فیزیوتراپی می‌توان با تمرینات ویژه و درمان‌هایی مانند: ماساژ درمانی، به رفع انقباض گردن، افزایش دامنه حرکت آن و تسکین گردن درد کمک کرد.
کمک به حفظ تعادل و درمان سرگیجه
توانبخشی وستیبولار، می‌تواند به بیمارانی که روزها و هفته‌ها پس از ضربه مغزی، همچنان احساس سرگیجه یا عدم تعادل دارند، کمک کند. علائم عملکرد غیر طبیعی سیستم وستیبولار، عبارت است از: سرگیجه، عدم تعادل، حالت تهوع و اختلالات بینایی.
پس از یک ارزیابی کامل، فیزیوتراپیست می‌تواند استراتژی‌ها و تمرین‌هایی را در اختیار بیمار قرار دهد، تا عملکرد سیستم وستیبولار به شکل طبیعی خود بازگردد.
توانبخشی بینایی
بسیاری از افرادی که دچار ضربه مغزی می‌شوند، اغلب مشکل بینایی پیدا کرده و در دنبال کردن اشیاء متحرک به مشکل می‌خورند.
اگر بیمار معاینه شده باشد و هیچ علامت هشدار دهنده‌ای مبنی بر آسیب مغزی و شناختی وجود نداشته باشد که درصورت وجود بیمار باید به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کند. فیزیوتراپیست می تواند تمرینات چشمی خاصی را برای حل مشکل بیمار طراحی کند.
اگر علایم با وجود این تمرینات همچنان ادامه داشته باشد، بیمار باید به یک چشم پزشک و یا متخصص اعصاب مراجعه کند.
تحریک غیرتهاجمی مغز
تکنیک‌های نوینی مانند تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال (rTMS)، می‌توانند در توانبخشی بیمارانی که دچار ضربه مغزی شده‌اند، موثر باشند.
ماساژ درمانی
ماساژ درمانی می‌تواند به رفع اسپاسم و سفتی عضلات گردن کمک کرده و با کاهش درد بیمار، انجام تمرینات فیزیوتراپی و سایر درمان‌ها را آسان‌تر کند.
کاردرمانی در ضربه مغزی
کاردرمانی به بیمار کمک می‌کند، تا با محدودیت‌هایی که با آن روبه‌رو است، سازگاری پیدا کند. به خصوص برای آن دسته از بیماران اهمیت دارد، که در اثر ضربه مغزی، دچار آسیب‌ها و صدمات دائمی شده‌اند.
با کمک راه‌حل‌هایی که کاردرمانگر ارائه می‌دهد، این دسته از افراد می‌توانند بهترین زندگی ممکن را در محدوده آسیب‌های خود داشته باشند.
کاردرمانی تنها محدود به ارائه راه‌حل‌هایی برای کنار آمدن با علائم ضربه مغزی نیست. کاردرمانگر، برنامه توانبخشی را به شکلی طراحی می‌کند، که به بهبودی و کاهش شدت علائم و عوارض ناشی از ضربه مغزی هم کمک کند.
یاد گیری نحوه استفاده صحیح از وسایل کمک حرکتی، مانند: واکر، عصا، ویلچر یا بریس و ارتزهای مچ پا، از دیگر اهداف کاردرمانی است. ارتزهای مچ پا، باعث تثبیت وضعیت مچ در حین حرکت می‌شوند و به بیمار در بازیابی توان راه رفتن کمک می‌کنند.
کاردرمانی مکملی عالی برای فیزیوتراپی و سایر برنامه‌های توانبخشی است و می‌تواند به بهبود هرچه بهتر بیماران کمک کند.
گفتاردرمانی در ضربه مغزی
ابتلا به اختلالات گفتاری مانند: لکنت زبان، پس از ضربه مغزی بسیار شایع است. گفتاردرمانگران می‌توانند به رفع این مشکلات کمک کنند.
بخش‌های مختلفی از مغز در فرآیند گفتار و درک صحبت‌های دیگران نقش دارند. آسیب به هریک از این بخش‌ها، می‌تواند منجر به اختلالات شناختی و گفتاری شود.
برای مثال اگر ناحیه بروکا در مغز آسیب ببیند، فرد می‌تواند صحبت‌های دیگران را درک کند، اما نمی‌تواند به روانی قبل صحبت کند.
ورنیکه، قسمت دیگری از مغز است که درک صحبت‌های دیگران را ممکن می‌کند. آسیب به ورنیکه برعکس آسیب به بروکا، باعث می‌شود تا فرد نتواند حرف دیگران را به خوبی متوجه شود، اما در صحبت کردن مشکلی ندارد.
درمان اختلالات گفتاری، تنها بخش کوچکی از درمان‌هایی است که گفتاردرمانگر می‌تواند ارائه دهد. درمان اختلالات بلع، مشکلات حافظه و درمان مشکلات شناختی، از دیگر وظایف گفتاردرمانگر است.
عوارض ضربه مغزی
افرادی که دچار ضربات مغزی متعدد می‌شوند، یا ورزشکارانی که پس از ضربه مغزی خیلی سریع به میادین باز می‌گردند، ممکن است تا ماه‌ها و حتی سال‌ها، از علائم ضربه مغزی رنج بکشند. سردرد و سرگیجه طولانی مدت هم یکی دیگر از عوارض شایع ضربه مغزی است.
پیشگیری از ضربه مغزی
با رعایت برخی اقدامات احتیاطی اولیه، می‌توان تا حد زیادی از خطر ضربه مغزی کاست:
- پوشیدن کلاه ایمنی مناسب
- استفاده از تجهیزات ورزشی ایمن
- پیروی از دستورالعمل‌های ایمنی در ورزش و هنگام کار با وسایل نقلیه یا تجهیزات صنعتی
- از تکان دادن نوزادان یا افراد در هر سنی خودداری کنید!
جمع بندی
علائم ضربه مغزی در بیشتر موارد با استراحت از بین می‌روند. اگر علائم ادامه داشته باشند، توانبخشی ضربه مغزی ضرورت پیدا می‌کند.
از آنجایی که شدت و محل آسیب در هر متفاوت است، باید برای هر بیمار برنامه توانبخشی طراحی شود، که مطابق با نیازهای او باشد.
توانبخشی ضربه مغزی شامل اقداماتی مانند: کاردرمانی، فیزیوتراپی و گفتاردرمانی می‌شود. بسیاری از بیماران نتایج بسیار خوبی از توانبخشی می‌گیرند و بهبودی زیادی در علائم خود مشاهده می‌کنند.